اوراق مشتقه اوراقی هستند که از یک دارایی پایه اشتقاق پیدا کرده‌اند و پایه آن سهم، کالا و غیره است. نکته مهم در خصوص اوراق مشتقه این است که این اوراق به خودی خود هیچ ارزشی ندارند و ارزش خودشان را از دارایی پایه خودشان می‌گیرند.

ضمنا این قراردادها بعد از اتمام سررسید هیچ ارزشی ندارند و در ذات ابزارهایی برای پوشش ریسک هستند. از این قراردادها برای کاهش فشار معاملات بر سهم‌ها استفاده می‌شوند مثلا اگر بازار در روند نزولی قرار دارد سرمایه‌گذاران به جای این‌که خود سهم را معامله کنند، قرارداد اختیار آن سهم را معامله می‌کنند.

نکته مهمی دیگری که در مورد اوراق مشتقه حائز اهمیت است و باید به آن توجه ویژه­‌ای داشت، کارمزد معاملات اوراق مشتقه است که بسیار پایین‌تر از سهام است.

اما اگر بخواهیم به زبان ساده، اوراق مشتقه را تعریف کنیم باید بگوییم اوراق بهادار ترکیبی که به آن اوراق مشتقه یا مشتقات می‎‌گویند نوعی اوراق بهادار است که ارزش آنها به دارایی زیربنایی وابسته یا «مشتق شده از آن» است. به عنوان مثال، قرارداد آتی نفت نوعی مشتقه است که ارزش آن براساس قیمت بازار نفت محاسبه می‌شود.

از آن‌جایی که در دهه‌های اخیر اوراق مشتقه محبوبیت بیشتری پیدا کرده است، در این مطلب از کارگزاری حافظ به بررسی کاربرد اوراق مشتقه و انواع اوراق مشتقه پرداخته شده است.

نمونه‌های متداول مشتقات شامل قراردادهای آتی، قراردادهای اختیار معامله و قرارداد معاوضه است. فراتر از این‌ها، تعداد زیادی از قراردادهای مشتقه متناسب با نیازهای طیف متنوعی از طرفین وجود دارد. در حقیقت، از آن‌جایی که بسیاری از مشتقات از طریق بورس (OTC) معامله می‌شوند، در اصل می‌توان آنها را بی‌نهایت سفارشی کرد.

مشتقات چیست؟

اوراق مشتقه عبارت از اوراق بهادار مالی است که به ارزش یک دارایی اساسی یا گروهی از دارایی‎‌ها متکی است یا ناشی از آنها است و خود اوراق مشتقه هم نوعی قرارداد بین دو یا چند طرف است. نکته مهم این است که اوراق مشتقه، قیمت خود را از نوسانات دارایی‌های پایه خود به دست می‌آورند.

در این قرارداد، خریدار می‌پذیرد دارایی را در یک تاریخ خاص با قیمت مشخص خریداری کند. از مشتقات اغلب برای کالاهایی مانند نفت، بنزین یا طلا استفاده می‌شود.

فروشنده قرارداد در قراردادهای مشتقه نیازی به مالکیت دارایی اصلی ندارد. آنها می‌توانند با دادن پول کافی به خریدار برای خرید دارایی با قیمت غالب، قرارداد را تحقق بخشند. آنها همچنین می‌توانند قرارداد مشتقه دیگری به خریدار بدهند که ارزش قرارداد اول را جبران کند. این باعث می‌شود که معامله مشتقات بسیار آسان‌تر از خود دارایی باشند.

متداول‌ترین دارایی‌های اساسی برای مشتقات شامل سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارزها، نرخ بهره و شاخص‌های بازار هستند و این دارایی‌ها معمولا از طریق کارگزاری‌ها خریداری می‌شوند.

مشتقات هم بدون قرارداد (OTC یا فرابورس) و هم از طریق صرافی‌ها و در بازار معامله می‌شوند اما مشتقات بورسی سهم بیشتری از بازار مشتقات را تشکیل می‌دهند.

مشتقات معامله شده خارج از بورس به طور کلی احتمال ریسک بالاتری برای طرفین دارد به طوری که ریسک این نوع معامله در این است که یکی از طرف‎‌های درگیر در معامله نکول (عدم تمکین به بندها و مواد قرارداد) کند.

برعکس، مشتقات معامله شده در بورس استاندارد هستند و با جدیت بیشتری تنظیم می‌شوند و هیچ یک از طرفین به‌خاطر تضامین موجود نمی‌توانند نکول کنند.

تاریخچه مختصری از مشتقات

مشتقات یا اوراق مشتقه هزاران سال است که به وجود آمده‌اند اما در دهه ۱۹۸۰ در یک دوره مقررات‌زدایی مالی، ارزش این قراردادها بالا رفت.

حجم سالانه قراردادهای مشتقه در بازارهای سرمایه‌ای مانند برد تجارت شیکاگو (CBOT)، بورس کالای شیکاگو (CME) و بورس کالای نیویورک (NYMEX) در اوایل دهه 1970 حدود 20 میلیون بود اما این رقم به سرعت به بیش از 200 میلیون نفر تا سال 1990 رسید.

با گسترش بازار، این قراردادها در دهه ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰، اوراق مشتقه پیچیده‌تری نسبت به قراردادهای آتی و اختیار معامله که نسبتا ساده بودند توسط بانک‌ها برای کاهش ریسک عملیاتی مورد استفاده قرار گرفت.

مشتقات از این نظر سودمندند که سرمایه‌گذارانی که در آن معامله می‌کنند اغلب افراد ریسک‌پذیری هستند. آنها با آوردن نقدینگی خود به بازار باعث افزایش نقدینگی و ورود سرمایه به بازار می‌شوند و این مساله باعث کاهش نوسان قیمت و کاهش اسپرد (تفاوت قیمت خرید و فروش) بین قیمت‌های پیشنهادی و درخواست قیمت برای یک دارایی می‌شود.

سرانجام در سال 2011، معاملات بیتکوین (BTC) محبوب شدند و اولین مبادلات مشتقات ارز رمزپایه مانند ICBIT و Bitoption (و سپس 1Broker) ظاهر شد.

تاریخچه اولین ارائه اوراق مشتقه در ایران به سال ۱۳۸۷ در بورس کالا برمی‌گردد.

مبانی اوراق مشتقه

از اوراق مشتقه می‌توان برای محافظت از موقعیت خرید و فروش، حدس و گمان در مورد نوسانات برای دارایی‌های اساسی یا دادن اهرم به دارایی‌ها استفاده کرد. ارزش این اوراق از نوسانات ارزش دارایی اساسی حاصل می‌شود.

در اصل از مشتقات برای اطمینان از متعادل بودن نرخ ارز کالاهای مورد معامله در سطح بین‌المللی استفاده می‌شود. با ارزش‌های متفاوت ارزهای ملی، بازرگانان بین‌المللی به یک سیستم برای پاسخگویی به اختلافات احتیاج داشتند.

امروزه، خرید و فروش مشتقات در طیف گسترده‌ای از معاملات انجام می‌شوند و کاربردهای زیادی دارند. شاید عجیب به نظر برسد اما حتی مشتقات مبتنی بر داده‌های آب و هوا مانند میزان باران یا تعداد روزهای آفتابی در یک منطقه هم در کشورهای دیگر وجود دارد.

نکته مهمی که در هنگام معاملات اوراق مشتقه باید در نظر گرفته شود این است که خود اوراق مشتقه ارزش ذاتی ندارد بلکه ارزش آن فقط از دارایی پشت آن حاصل می‌شود.

از طرف دیگر اوراق بهادار در برابر احساسات بازار و ریسک بازار آسیب‌پذیر هستند و همواره این امکان وجود دارد که عوامل عرضه و تقاضا بدون توجه به آنچه در قیمت دارایی اساسی اتفاق می‌افتد با افزایش و کاهش قیمت یک مشتقه و نقدینگی آن روبرو شود.

و از همه مهم‌تر این که، مشتقات معمولا ابزارهای اهرمی هستند و از هر دو روش با استفاده از کاهش اهرم استفاده می‌شود. اگرچه می‌تواند نرخ بازده را افزایش دهد، اما باعث می‌شود که ضررها با سرعت بیشتری افزایش یابد.

انواع اوراق مشتقه یا مشتقات رایج

مشتقات انواع مختلفی دارند که می‌توانند برای مدیریت ریسک، معامله‌گری و استفاده از موقعیت خرید و فروش استفاده شوند. بازار مشتقات یک بازار رو به رشد است و محصولی را ارائه می‌دهد که تقریبا متناسب با هرگونه نیاز یا تحمل ریسک باشد.

قرارداد آتی – Future Contract

قراردادهای آتی قراردادهایی هستند که برای تضمین روی قیمت آینده یک دارایی یا به عنوان مکانیزم مصون‌سازی استفاده می‌شوند. قراردادهای آتی دارای یک تاریخ انقضا هستند که قرارداد در آن تاریخ تسویه می‌شود و این مساله منجر به تفاوت قیمت پایه و آتی می‌شود.

قراردادهای آتی نوعی قرارداد مشتقه هستند که به عنوان معاملات آتی هم شناخته می‌شوند. در این قرارداد یک توافق بین دو طرف برای خرید و تحویل دارایی با قیمت توافق شده در آینده ایجاد می‌شود.

معاملات قراردادهای آتی در بورس انجام می‌شود و قراردادها استاندارد می‌شوند. معامله‌گران معمولا برای جلوگیری از ریسک و یا حدس و گمان در مورد قیمت یک دارایی اساسی از قرارداد آتی استفاده می‌کنند. طرفین درگیر در معاملات آتی موظف به انجام تعهد خرید یا فروش دارایی اساسی هستند.

به عنوان مثال اگر شرکت الف در سال ۱۳۹۸، قراردادی را برای خرید نفت با قیمت ۶۲.۲۲ دلار در هر بشکه عقد کند که در نهایت در ۱۹ دی ماه ۱۳۹۹ به پایان برسد، این نشان از این دارد که این شرکت با این کار در وهله اول پیشاپیش نیازش به نفت را در دی ماه رفع کرده است و از طرف دیگر خود را از افزایش قیمت احتمالی نفت در آن تاریخ مصون نگه داشته است.

به عبارتی خرید قرارداد آتی نفت، ریسک آن شرکت را کاهش می‌دهد چون فروشنده طرف قرارداد موظف است پس از انقضا قرارداد، نفت را با همان قیمت ۶۲.۲۲ دلار در هر بشکه به شرکت الف تحویل دهد. فرض کنید قیمت نفت تا ۱۹ دی ۱۳۹۹ به ۸۰ دلار در هر بشکه افزایش یابد. شرکت الف می‌تواند تحویل نفت را از فروشنده قرارداد آتی بپذیرد، اما اگر دیگر نیازی به نفت نداشته باشد، می‌تواند قرارداد را قبل از انقضا بفروشد و سودش را حفظ کند.

در این مثال، این احتمال وجود دارد که هم خریدار آتی و هم فروشنده هجینگ (Hedging) یا پوشش ریسک داشته باشند. همچنین ممکن است فروشنده یا خریدار یا هر دو طرف‌ها معامله آتی نفت، دلالانی با نظر مخالف در مورد جهت قیمت نفت دی ماه باشند.

اگر طرف‌های درگیر در قرارداد آتی دلالان بودند، بعید است که هر یک از آنها بخواهند مقدماتی برای تحویل چندین بشکه نفت خام فراهم کنند. دلالان می‌توانند با بستن یا خنثی کردن قرارداد خود قبل از انقضا با قرارداد جبران، به تعهد خود در خرید یا تحویل کالای اساسی پایان دهند.

تمام قراردادهای آتی با تحویل دارایی اساسی در انقضا تسویه نمی‌شوند. بسیاری از مشتقات به صورت نقدی تسویه می‌شوند، این به این معناست که سود یا زیان در تجارت صرفا یک جریان نقدی به حساب کارگزاری تاجر است.

قراردادهای آتی که به صورت نقدی تسویه می‌شوند شامل بسیاری از معاملات آتی نرخ بهره، معاملات آتی شاخص سهام و سایر ابزارهای غیرمعمول مانند آتی‌های نوسانات یا آتی‌های هواشناسی هستند.

پیمان آتی –  Forward Contract

قراردادهای فوروارد یا پیمان آتی که به سادگی به عنوان فوروارد شناخته می‌شوند مشابه قراردادهای آتی هستند اما در بورس خرید و فروش نمی‌شوند و فقط در فرابورس معامله می‎شوند. هنگامی که یک قرارداد فوروارد ایجاد می‌شود، خریدار و فروشنده ممکن است شرایط، اندازه و روند تسویه حساب برای مشتقه را سفارشی کرده باشند.

قراردادهای فورواردی یا آتی نوعی ریسک اعتباری دارند به این دلیل که خریدار یا فروشنده قادر به انجام تعهدات مشخص شده در قرارداد نیست. به عبارتی اگر یکی از طرفین قرارداد ورشکسته شود، ممکن است طرف دیگر هم متضرر شود و ارزش موقعیت خود را از دست بدهد.

طرفین در یک قرارداد آتی پس از ایجاد هم می‌توانند موقعیت خرید یا فروش خود را با سایر طرفین جبران کنند، که می‌تواند با درگیر شدن معامله‌گران بیشتر در همان قرارداد، احتمال خطرات طرف مقابل را افزایش دهد.

قراردادهای معاوضه -Swap Contract

قرارداد معاوضه نوع رایج دیگری از مشتقات است که اغلب برای معاوضه یک نوع جریان وجه نقد با نوع دیگر استفاده می‌شود. به عنوان مثال، یک معامله‌گر ممکن است از سوآپ نرخ بهره برای تبدیل وام با نرخ بهره متغیر به وام با نرخ بهره ثابت استفاده کند یا بالعکس.

تصور کنید که یک شرکت صدها میلیارد ریال وام گرفته و نرخ سود متغیر وام را که ۶ درصد است پرداخت می‌کند. در این حالت شرکت  ممکن است نگران افزایش نرخ بهره باشد که هزینه‌های این وام را افزایش می‌دهد یا با وام‌دهنده‌ای روبرو باشد که تمایلی به اعتبار بیشتر ندارد در حالی که این شرکت نرخ ریسک متغیر را دارد بنابراین این شرکت می‌تواند با شرکت دیگری که مایل است مبالغ بدهی وام با نرخ متغیر را با پرداخت بدهی ۷ درصد وام با نرخ ثابت مبادله کند وارد معامله شود.

این بدان معناست که شرکت، اول مبلغ وام خود را ۷ درصد به شرکت دیگر پرداخت خواهد کرد و به این ترتیب شرکت دوم ۶ درصد سود شرکت اول را برای همان اصل اصلی پرداخت خواهد کرد.

اما اگر تحت هر شرایطی نرخ بهره به گونه‌ای کاهش یابد که نرخ متغیر وام اصلی ۵ درصد باشد، شرکت دوم باید به شرکت اول اختلاف ۲ درصد وام را پرداخت کند. اگر نرخ بهره تا ۸ درصد افزایش یابد، شرکت دوم مجبور است یک درصد اختلاف بین دو نرخ مبادله را به شرکت اول پرداخت کند.

قرارداد معاوضه همچنین می‌تواند برای مبادله ریسک نرخ ارز یا خطر عدم پرداخت وام یا جریان‌های نقدی ناشی از سایر فعالیت‌های تجاری انجام شود. معاوضه‌های مربوط به جریان‌های نقدی و پیش‌فرض‌های احتمالی وام‌های رهنی نوعی مشتق بسیار محبوب است.

قرارداد اختیار معامله یا آپشن

قراردهای آپشن اما پیچیده‌تر هستند؛ در این نوع قرارداد مشتقه، طرفین حق دارند، اما یکی از طرفین تعهدی به خرید یا فروش دارایی با قیمت توافق شده در تاریخ مشخص ندارد.

قرارداد اختیار معامله مانند قرارداد آتی است از این جهت که توافق نامه‌ای بین دو طرف برای خرید یا فروش دارایی در تاریخ آینده از پیش تعیین شده با قیمت مشخص در آن وجود دارد.

تفاوت اصلی بین قرارداد اختیار معامله و معاملات آتی این است که با داشتن یک اختیار، خریدار موظف به اجرای توافق خود برای خرید یا فروش نیست. این نوع قرارداد اختیار معامله یا آپشن فقط یک فرصت ایجاد می‌کند نه یک تعهد.

همانند قراردادهای آتی ممکن است از قراردادهای آپشن هم برای سرپوش گذاشتن یا حدس و گمان در مورد قیمت دارایی اساسی استفاده شود.

تصور کنید یک سرمایه‌گذار دارای ۱۰۰ سهم از سهامی به ارزش ۵۰۰ ریال در هر سهم است که پیش‌بینی می‌شود ارزش سهام آن در آینده افزایش خواهد یافت اما نکته مهم این است که با این حال باز هم  این سرمایه‌گذار نگران خطرات احتمالی است و تصمیم می‌گیرد موقعیت خود را با یک گزینه دیگر حفظ کند. سرمایه‌گذار می‌تواند یک گزینه خرید آپشن را خریداری کند که به آنها این حق را می‌دهد ۱۰۰ سهام پایه خود را به ازای هر سهم ۵۰۰ ریال که به عنوان قیمت مشخص شناخته می‌شود تا یک روز خاص در آینده که به عنوان تاریخ انقضا شناخته می‌شود، بفروشند.

فرض کنید که ارزش سهام با انقضا به ۴۰۰ ریال کاهش یابد و خریدار قرارداد اختیار خرید تصمیم می‌گیرد که گزینه خود را اعمال کند و سهام را با قیمت اصلی یعنی ۵۰۰ ریال برای هر سهم بفروشد. اگر گزینه خرید برای سرمایه‌گذار، ۲۰۰۰ ریال برای سرمایه‌گذار هزینه در بر داشته باشد، آنها فقط هزینه اختیار را از دست داده‌اند زیرا قیمت اعتصاب با قیمت سهام در هنگام خرید اولیه آن برابر بوده است. استراتژی‌های معاملاتی مثل این یک محافظ هستند چون خطر نزولی سهام را کاهش می‌دهند.

حال خلاف داستان بالا را فرض کنید، یعنی یک سرمایه‌گذار صاحب سهامی که در حال حاضر هر سهم آن ۵۰۰ ریال ارزش دارد، نیست. با این حال، معتقد است که ارزش سهام طی ماه آینده افزایش خواهد یافت.

این سرمایه‌گذار می‌تواند یک گزینه آپشن را خریداری کند که به آنها این حق را می‌دهد سهام را قبل از انقضا یا در انقضا ۵۰۰ ریال خریداری کنند.

فرض کنید قیمت این گزینه آپشن ۲۰۰۰ ریال باشد و سهام قبل از انقضا به ۶۰۰ ریال افزایش یابد. خریدار می‌تواند از گزینه خود استفاده کند و سهمی به ارزش ۶۰۰ ریال برای هر سهم به قیمت ۵۰۰ ریال اعتصاب خریداری کند که سود اولیه ۱۰۰ ریال برای هر سهم است.

مزایای مشتقات و اوراق مشتقه

همان‌طور که در مثال‌های بالا نشان داده شد، مشتقات می‌توانند ابزاری مفید برای کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاران باشند. به عبارتی مشتقات راهی برای قفل کردن قیمت‌ها، جلوگیری از حرکات نامطلوب نرخ‌ها و کاهش ریسک‌ها اغلب با هزینه محدود فراهم می‌کنند.

علاوه بر این، مشتقات را اغلب می‌توان با حاشیه یعنی با وجوه قرض گرفته شده خریداری کرد که این امر حتی هزینه آنها را کمتر می‌کند.

خطرات و ریسک‌های مشتقات و اوراق مشتقه

مشتقات، چهار ریسک بزرگ دارند. خطرناک‌ترین ریسک مشتقات این است که دانستن ارزش واقعی هر مشتق تقریبا غیرممکن است چون ارزش واقعی هر مشتق براساس ارزش یک یا چند دارایی اساسی است و همین پیچیدگی باعث می‌شود قیمت‌گذاری آنها دشوار باشد.

خطر دیگری که باعث جذابیت مشتقات شده است، همان اهرم فشار است. به عنوان مثال، معامله‌گران آتی فقط برای نگهداری مالکیت باید مبلغ کمی از قرارداد را به یک حساب حاشیه وارد کنند. بنابراین اگر ارزش دارایی اساسی کاهش یابد، آنها باید پول را به حساب حاشیه اضافه کنند تا این درصد را حفظ کنند تا قرارداد منقضی یا جبران شود.

خطر سوم محدودیت زمانی آنهاست. اینکه قیمت بنزین بالا می‌رود یک چیز است و اینکه بخواهیم دقیقا زمان وقوع آن را پیش‌بینی کنیم، مسئله دیگری است.

آخرین اما مهمترین ریسک احتمال کلاهبرداری استکلاهبرداری در بازار مشتقات بیداد می کند که این مورد در بازار­های خارج از بورس وجود دارد.

نحوه معامله مشتقات

مشتقات را می‌توان به دو روش مشخص معامله کرد. اولین نوع مشتقات، مشتقات خارج از بورس است که شرایط قرارداد را به طور خصوصی بین طرفین درگیر ایجاد می‌کند.

راه دوم برای معامله مشتقات از طریق مبادله تنظیم شده‌ای است که قراردادهای استاندارد را ارائه می‌دهد. این راه یک مزیت مهم دارد و آن ای است که امکان مبادله‌ به عنوان یک واسطه را فراهم می‌کند و به معامله‌گران کمک می‌کند تا از خطر طرف مقابل همراه با قراردادهای غیرقابل تنظیم خارج از بورس جلوگیری کنند.

در ادامه مجموعه‌ای از پرکاربردترین مشتقات مورد استفاده معامله‌گران آورده شده است:

• CFD یا قراردادهای مابه التفاوت: CFD توافقی بین دو طرف برای پرداخت مابه التفاوت قیمت دارایی بین زمان باز شدن موقعیت و بسته شدن آن است.
• آپشن‌ها: آپشن به معامله‌گران این حق را می‌دهد (اما نه تعهدی را برای خرید یا فروش دارایی با قیمت معین در یک بازه زمانی خاص ایجاد می‌کند.

جمع‌بندی

مشتقات یا همان اوراق مشتقه قراردادهایی هستند که ارزش خود را از عملکرد بازار یک دارایی اساسی به دست می‌آورند. در این نوع قرارداد به جای این‌که دارایی واقعی مبادله شود، قراردادهایی منعقد می‌شود که در آن پول نقد یا سایر دارایی‌ها برای دارایی اساسی در یک بازه زمانی مشخص پرداخت می‌شود.

نکته مهم این است که مشتقات ابزارهای قدرتمند سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران پیشرفته است که می‌خواهند به سبد سهام خود ساختار دهند تا از تغییرات خاص در بازار سود ببرند.

به عبارتی خرید و فروش این اوراق برای سرمایه‌گذاران تازه‌کار به طرز باورنکردنی پیچیده و مخاطره‌آمیز است و حتی ممکن است منجر به ضررهای قابل توجهی شود.